ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 3، خرداد 1400 ، شماره پی در پی 61

بررسی سبک فکری مولوی، بررسی موردی: پدیدۀ خواب

صفحه (165 - 179)
یعقوب اسعدی ، نوازالله فرهادی (نویسنده مسئول)، حسین اسماعیلی
تاریخ دریافت مقاله : مرداد 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آبان 1399

چکیده
زمینه و هدف: هر گفتار و نوشتاری بمنظور انتقال پیام به مخاطب و برقراری ارتباط با اوست که به انجام میرسد، اما مولانا گاه پیامش را بصورت طبیعی و بر پایۀ ساختاری مبتنی بر عادتهای زبانی و نظام فکری صوفیانه بیان نمیکند. او شالودۀ انتظارات و تصورات خواننده را با در‌هم ریختن اساس تعاریف عرفانی برهم میریزد، در نگرش سیّال و قاعده گریز مولانا هر واژه میتواند برخلاف مصطلاحات و مفاهیم تثبیت‌شده و صوفیانه، رنگ و مفهومی تازه به خود بگیرد. خواب نیز در ذهن مولانا با نگرشی چندوجهی درهم تنیده و هر لحظه نمود دیگر مییابد. در این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی بر مبنای داده ‌های کتابخانه ای به بررسی سبک فکری مولانا در مسئلۀ خواب و تفاوت بنیادین آن با اندیشه های عارفانۀ رایج پرداخته میشود.
روش مطالعه: روش تحقیق در این مقاله بصورت تحلیلی - توصیفی است.
یافته ها: مولانا جهتگیری متفاوتی درخصوص خواب و رؤیا دارد. وی در عین توجه به این کارکرد عرفانی و روحانیِ خواب، بیداری را سبب فراآگاهی میداند. «فراآگاهی» از مهمترین جنبه های دیدگاه عرفانی مولانا درمورد پدیدۀ خواب است که او را در نهایت بسمت «خدا آگاهی» سوق میدهد؛ به تعبیر دیگر مولانا ازطریق فرایند خواب و هم ازطریق گریز از خواب به آگاهی نائل میگردد و همین مسئله در تبدیل شدن «منِ» وجودی شاعر به «فرامن» یا «من» جدید و گسترده و متصل به ملکوت تأثیر‌گذار است.
نتیجه گیری: عنصر بیداری در اندیشۀ مولانا نقش کلیدی و مهمی ایفا میکند. او برخلاف شیوۀ رایج در بین دیگر عرفا، «بیداری حقیقی» دل را دارای ارزشی همپایۀ رؤیا که دریچه ای برای حصول معرفت در سالک واقعی است، میداند. مولانا به نوعی در این مسئله به نوآوری و ساختار‌شکنی در معنا روی آورده است. پدیدۀ خواب‌ برای مولانا از یک‌سو گریز و دوری از خواب مجازی و غفلت ناشی از آن است و از دیگر سو عین بیداری است. شمس برای مولانا عاملی است که او را از خواب باز میدارد، خواب‌هراسش مینماید و او را به «وجه انسانی»‌اش نزدیک میسازد.

کلمات کلیدی
سبک فکری , مولانا , خواب , ساختار شکنی , مثنوی , غزلیّات شمس.

• قرآن کریم.
• اوراد الاحباب و فصوص‌الادب، باخزری، ابوالمفاخر یحیی (1385)، به کوشش ایرج افشار، تهران: سخن.
• تحلیلی بر خوابها و رؤیاهای عرفانی از منظر مولانا در مثنوی معنوی، آریان، حسین و کمالی بانیانی، مهدی رضا (1395) عرفان اسلامی، دورۀ 13، شمارۀ 50، صص 213-233.
• تفسیر نمونه، مکارم‌شیرازی، ناصر (1380)، چاپ نوزدهم، قم: دارالکتب الاسلامیه.
• تنوع تجربۀ دینی، چیتیک، ویلیام (1390)، ترجمۀ حسین کیانی، تهران: حکمت.
• خواب و رؤیا در اندیشۀ مولوی، قبادی، حسینعلی و همکاران (1388) گوهر گویا، دورۀ 3، شمارۀ 4، صص 1-20.
• در سایۀ آفتاب، پورنامداریان، تقی (1384)، شعر فارسی و ساخت‌شکنی در شعر مولوی، تهران: سخن.
• رسالۀ قشیریه، قشیری، عبدالکریم‌بن‌هوازن (1385)، ترجمۀ ابوعلی حسن‌بن‌احمد عثمانی، با تصحیحات و استدراکات بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: علمی‌و‌فرهنگی.
• عرفان و آگاهی، بلک مور، سوزان (1393)، ترجمۀ رضا رضایی، تهران: فرهنگ معاصر.
• عرفان و فلسفه، استیس، والتر.ت (1388)، ترجمۀ بهاءالدّین خرمشاهی، چاپ هفتم، تهران: سروش.
• فلسفۀ عرفان، یثربی، سید‌یحیی (1385)، چاپ پنجم، تهران: دفتر تبلیغات اسلامی.
• کلیات شمس‌تبریزی، مولانا، جلال‌الدّین محمد (1384)، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، چاپ دوم، تهران: مهتاب.
• مثنوی معنوی، مولانا، جلال‌الدّین محمد (1380)، تصحیح ر.ا.نیکلسون، چاپ هشتم، تهران: امیرکبیر.
• مکاشفات ‌رضوی، لاهوری، محمدرضا (1381)، با مقدمه، تصحیح و تعلیقات رضا روحانی، تهران: سروش.
• منابع و قواعد تعبیر رؤیا در متون حکمی و عرفانی، افراسیابی، غلامرضا و کمیلی، مختار (1384) علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، دورۀ 22، شمارۀ 42، صص 137-148.
• نشانه‌شناسی سانسور و سکوت، رضایی‌راد، محمد (1381)، تهران: طرح نو.
• هنجارگریزی معنایی در شعر مولوی و ابن فارض، صیادی‌نژاد، روح‌الله و طالبیان، منصوره (1393) پژوهشهای نقد ادبی و سبک‌شناسی، دورۀ 5، شمارۀ 17، صص 123-164.